Oddalając się od rozważań na temat owoców wizyty prezydenta Komorowskiego w Wilnie (na komentarze przyjdzie jeszcze czas), warto zwrócić uwagę na niezbyt chyba znaną w Polsce genezę święta 16 lutego, które do 1940 roku było najważniejszym świętem narodowym Litwy, a po 1990 roku jest jedną z kilku dat, która symbolizuje łączność „nowej Litwy” z międzywojenną tradycją.
Jak wiadomo z lekcji historii Wielkie Księstwo Litewskie w wyniku trzech rozbiorów oraz Kongresu Wiedeńskiego zostało całkowicie wchłonięte przez Imperium Rosyjskie, w granicach którego pozostawało do wybuchu I wojny światowej. Litwini wraz z Polakami uczestniczyli w trzech zrywach narodowych: kampanii napoleońskiej 1812 roku oraz powstaniach listopadowym i styczniowym. Oczywiste wydawało się, że po wywalczeniu niepodległości oba kraje powrócą do rozwiązań federacyjnych znanych sprzed 1791 roku. Po powstaniu styczniowym rozpoczęło się jednak litewskie odrodzenie narodowe, którego duchowni przywódcy widzieli już Litwę bardziej jako autonomiczny region w granicach zdemokratyzowanej Rosji (a docelowo i ”w marzeniach”: niepodległe państwo), pielęgnujący język narodowy i tradycje odrębne od Polski. W 1905 roku odbyły się obrady sejmu wileńskiego z udziałem prawie 2 tys. działaczy narodowych, który sformułował postulat autonomii litewskiej w granicach Imperium Rosyjskiego ze stolicą w Wilnie i z uznaniem języka litewskiego jako narodowego. W takim stanie ducha Litwa weszła w okres I wojny światowej. Po krótkotrwałym zajęciu Małej Litwy (guberni gąbińskiej Prus Wschodnich) przez wojska carskie, gdy działacze litewscy marzyli o zjednoczeniu „dwóch płuc” litewskich: „wielkiego” i „małego”, cała Litwa etnograficzna została opanowana w 1915 roku przez wojska niemieckie, trafiając pod zarząd dowództwa armii na wschodzie „Ober Ost”. W tym czasie pojawiły się różne koncepcje na trwałe związanie Litwy z Niemcami, m.in. plan prof. Friedricha Leziusa z Uniwersytetu Albertyna w Królewcu (teologa protestanckiego i wykładowcy historii kościoła tamże), który proponował osiedlenie na Litwie 500 tys. kolonistów litewskich, co doprowadziłoby do dwukrotnego wzrostu gęstości zaludnienia, a z Litwy uczyniło pomost między niemieckimi Prusami Wschodnimi a rządzoną przez baronów Nadbałtyką (dzisiejsza Łotwa i Estonia). Szczegółowy plan kolonizacji opracowało Deutsche-Baltische Gesselschaft. Z drugiej strony, Litwini po raz pierwszy zaczęli artykułować dążenia do niepodległości narodowej, a nie tylko autonomii. Ważnym punktem na tej drodze był akt proklamujący wskrzeszenie Królestwa Polskiego z listopada 1916 roku wydany przez obu cesarzy: niemieckiego i austro-węgierskiego. Aktywiści litewscy działali na różnych frontach: z jednej strony starali się przekonać Niemców do wyrażenia zgody na utworzenie Litwy w ścisłym sojuszu z Berlinem, z drugiej strony środowiska litewskie prowadziły „lobbing” na rzecz sprawy narodowej w krajach Ententy: w Szwajcarii i Rosji. W czerwcu 1917 roku Sejm litewski w Piotrogrodzie opowiedział się większością głosów za utworzeniem niepodległego państwa litewskiego (przy sprzeciwie socjaldemokratów, wciąż opowiadających się za federacją z Rosją). W tym samym roku odbyła się Konferencja Wileńska na czele z Jonasem Basanovicziusem i Antanasem Smetoną, na której wyrażono aspiracje niepodległościowe Litwy. Przedmiotem kontrowersji pozostawał fakt, na kogo stawiać bardziej: czy na Niemcy (Smetona), czy na Europę (Jonas Vileišis). W tym samym roku powołano do życia Tarybę na czele ze Smetoną (wiceprzewodniczący: Steponas Kairys, sekretarze Jurgis Šaulys, Petras Klimas). 11 grudnia 1917 roku Taryba podjęła uchwałę o odbudowie niepodległego państwa litewskiego ze stolicą w Wilnie, uwolnieniu Litwy od związków, które ją łączyły w przeszłości oraz o stałym sojuszu z Niemcami na poziomie militarnym, komunikacyjnym, celnym i monetarnym. Taryba była jednak ignorowana przez zaborców: jej przedstawicieli nie dopuszczono do udziału w konferencji brzeskiej, sama uchwała z grudnia była zaś przedmiotem kontrowersji i rodziła różne interpretacje, nawet w łonie samej Rady (czy to aby Sejm Ustawodawczy nie powinien zdecydować o ustroju na Litwie?). 26 stycznia 1918 roku większością głosów Taryba zaakceptowała jednak sojusz z Niemcami (przy sprzeciwie Kairysa, Vileišisa, Biržiški i Narutowicza). 16 lutego 1918 roku nastąpił przełom i uchwalono deklarację niepodległości (przy udziale „czwórki”), zakładającą odbudowę państwa litewskiego z Wilnem, demokrację, zerwanie więzi z państwami ościennymi, zwołanie Sejmu Ustawodawczego, który określi ustrój Litwy i stosunki międzypaństwowe. Pod aktem niepodległości podpis złożyło 20 sygnatariuszy, w tym Smetona, Naruszewicz, Vileišis, Kairys, Basanavičius, Biržiška i Mironas. Posiedzenie Rady odbyło się w Wilnie („historycznej stolicy Litwy”) w domu przy ulicy Zamkowej 26 w pomieszczeniu Litewskiego Komitetu Pomocy Ofiarom Wojny (obecnie znajduje się tu muzeum – Dom Sygnatariuszy, podlegające Litewskiemu Muzeum Narodowemu). Niemcy negatywnie odniosły się do aktu 16 lutego, domagając się powrotu do stanowiska prawnego z grudnia 1917 roku. Taryba próbowała stosować różne wybiegi, wskazując, że oba akty nie stoją ze sobą w sprzeczności. W lipcu 1918 roku, bojąc się narzucenia władcy z dynastii Hohenzollernów, Rada wybrała królem Litwy Wilhelma von Uracha z katolickiej dynastii wirtemberskiej – również i ten krok spotkał się z negatywną reakcją części litewskich polityków. Sytuacja geopolityczna sprawiła, że ogłoszona 16 lutego niepodległość długi pozostawała „w próżni”. Dopiero 11 listopada 1918 roku powstał pierwszy rząd litewski stworzony przez Augustinasa Voldemarasa. 23 listopada wydano dekret o odrodzeniu wojska litewskiego (do dziś obchodzi się w tym dniu Święto Odrodzenia Wojska Litewskiego). 21 grudnia 1918 roku niepodległej Litwie przybyła sterowana z Moskwy konkurencja: Litewska Socjalistyczna Republika Sowiecka. Odtąd Litwie przyszło walczyć na kilku frontach: polskim (o Wilno) i sowieckim (o obronę niepodległości).
Sam dzień 16 lutego 1918 nie odznaczał się, poza zebraniem się Rady, które słabo „przebiło się” nawet w stołecznym Wilnie, niczego szczególnego. Dopiero później datę tę, jako symboliczną, wybrano na Święto Narodowe. 16 lutego 1919 roku odbyła się uroczysta przysięga żołnierzy litewskich na placu Ratuszowym w Kownie. 16 lutego 1921 roku otwarto Muzeum Wojskowe w Kownie, zaś 16 lutego 1922 – Uniwersytet Litewski (późniejszy Uniwersytet Witolda Wielkiego). Imieniem 16 lutego nazywano szkoły, ulice, place. Tradycja ta istnieje do dziś (a ściślej, została przywrócona po 1990 roku). Nazwę 16 lutego nosi np. gimnazjum litewskie w RFN. Coraz częściej jako główne święto niepodległości wskazuje się jednak bliższy obecnym pokoleniom 11 marca (Święto Odrodzenia Niepodległości Litewskiej). Mimo to już od wczoraj trwają na Litwie uroczyste obchody: Wilno udekorowano trójkolorowymi wstążkami, zapalono świecie i złożone wieńce na grobach twórców niepodległości 1918 roku, a także ustawiono 16 płonących ognisk – pochodni w Alei Giedymina. Pani Prezydent przemawiała w Muzeum Wojskowym im. Witolda Wielkiego. Z kolei dziś poza uroczystym podniesieniem flag trzech państw bałtyckich na placu Szymona Dowkonta (będzie tam i prezydent Komorowski), nastąpi uroczysta msza święta w archikatedrze wileńskiej, a także koncert w Filharmonii Narodowej. Wszystkim Litwinom: i tym w kraju, i tym na emigracji, i tym od lat mieszkającym w Polsce wypada życzyć wszystkiego dobrego: su šventėm!
Warszawa, 16 lutego 2011 r.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz